Czasem w mglistej przestrzeni codziennego rozumowania pojawia się subtelny impuls, który nakłania do przyjrzenia się relacji między tym, co z pozoru powinno być zadaniem państwa, a tym, co od lat wykonują pracodawcy. W polskich realiach od dawna obowiązuje zasada, wedle której w pierwszych tygodniach niezdolności do pracy to firma ponosi koszty wypłacanych świadczeń chorobowych. Dla większości zatrudnionych jest to okres trzydziestu trzech dni, choć dla osób po pięćdziesiątce skrócono go do czternastu.
Wielu przedsiębiorców drży na myśl o konieczności finansowania dłuższych absencji, podczas gdy ich rolą, jak sami podkreślają, miało być raczej kreowanie postępu, inwestowanie w technologię czy rozwijanie inicjatyw społecznych. Są tacy, którzy dodają, że wyobrażenie, iż całe pierwsze tygodnie niedyspozycji powinny pozostawać w gestii pracodawców, przypomina bardziej pozostałość dawnego kapitalizmu, a nie nowoczesne podejście do rozkładu obowiązków. Inni jednak z rozbrajającym uśmiechem przekonują, że właśnie taka konstrukcja sprzyja zmniejszaniu nadużyć, bo przecież nikt nie będzie tak czujnie oceniał prawdziwości zwolnień lekarskich jak ci, którzy opłacają ten rachunek.
Rozmaite porównania z systemami europejskimi także wzbogacają dyskusję. W Niemczech, gdzie firmy płacą przez pewien czas, działają rozmaite dodatkowe ubezpieczenia i fundusze branżowe, które rozkładają ciężar mniej boleśnie. We Francji od lat trwa cykliczny spór o to, czy należałoby wydłużyć okres pracodawcy, czy jednak przerzucić obciążenie na powszechne instytucje. Zgłaszane są głosy, że wielkie molochy ubezpieczeniowe i tak ostatecznie będą musiały podnieść składki, gdy zwiększy się ich zakres odpowiedzialności. Pada zarzut, że każda tego typu reforma staje się roszadą w nomenklaturze, bo ostatecznie – tu ironiczny półuśmiech – zawsze płaci podatnik, niezależnie od tego, czy nazwiemy to składką, dopłatą czy mechanizmem solidarnościowym.
Nie brakuje zarazem tęsknoty za wyraźną linią demarkacyjną. Państwo stoi na straży publicznego bezpieczeństwa socjalnego, a biznes intensywnie inwestuje w rozwój miejsc pracy. W praktyce polskiej bywa jednak inaczej, bo pracodawcy pełnią rolę quasi-opiekuna, który przez kilkadziesiąt dni ponosi koszty zwolnienia. Maluczkim przedsiębiorcom, mającym na pokładzie raptem kilku pracowników, wisi nad głową ryzyko bankructwa w razie nagłej fali poważniejszych schorzeń. Ci, którzy doświadczyli trudniejszych momentów, wskazują, że wypełnianie funkcji socjalnych nie zawsze mieści się w granicach ich finansowej wytrzymałości. Są jednak i stanowiska przeciwne, zdające się mówić, że obecny model pobudza poczucie wspólnej odpowiedzialności i wzmacnia komunikację między firmą a pracownikiem.
Propozycje zmian często pojawiają się niczym migoczące latarnie na politycznych szlakach, zwłaszcza przed wyborami, kiedy obietnice radykalnego skrócenia owych trzydziestu trzech dni dla wszystkich pracowników zyskują aplauz wyborców skuszonych wizją łagodniejszych konsekwencji choroby. Przedstawiane są scenariusze, w których Zakład Ubezpieczeń Społecznych przejmowałby wypłatę od pierwszego dnia, pozwalając przedsiębiorcom oszczędzić fundusze na strategiczne działania rozwojowe. Po wyborach jednak zwykle okazuje się, że do wprowadzenia tak daleko idącej zmiany brakuje konsensusu lub pieniędzy, choć niektórzy twierdzą, że braknie głównie woli, bo przecież w budżecie można przesuwać środki z innych obszarów, gdy uważa się to za absolutny priorytet.
W tle rozgrywają się też niuanse związane z kontrolą nad nadużyciami i potencjalnymi stratami. Z jednej strony pojawia się wizja państwa, które musi uruchomić potężną machinę sprawdzającą autentyczność zwolnień, podczas gdy dziś to pracodawcy, niejako z własnego interesu, dopilnowują, by zatrzymać ewentualne nielojalne praktyki. Z drugiej strony można usłyszeć pogląd, że centralny system, oparty na nowoczesnych metodach weryfikacji, wcale nie musi okazać się mniej efektywny, bo cyfryzacja i zdalny dostęp do danych o pacjentach radykalnie ułatwia zdobywanie rzetelnych informacji.
Hannah Arendt zwracała uwagę na to, że zło wyrasta tam, gdzie brakuje nam odwagi, by wyjść poza utarte mechanizmy i zadać sobie trud moralnej refleksji. W aktualnej debacie o finansowaniu zwolnień chorobowych wielu obserwatorów widzi niemal laboratoryjny przykład, w którym spotyka się humanistyczna potrzeba wspólnotowej troski o człowieka z surową logiką gospodarki rynkowej. Ten mariaż bywa nieoczywisty. Jedni przypominają o wzniosłym znaczeniu solidarności i postulują powiększenie zasiłków do pełnej wysokości wynagrodzenia już od pierwszego dnia niedyspozycji. Inni zauważają, że zbyt daleko idąca hojność może tworzyć przyjazne warunki dla oszustw i łatwych sposobów na wydłużanie sobie wolnego.
Dyskusja przypomina spacer przez labirynt sprzecznych celów. Ktoś, analizując strukturę rynku pracy, podnosi argumenty, że w niewielkich firmach nawet jedna absencja może oznaczać istotne turbulencje, więc przerzucenie ciężaru już od pierwszej minuty na ZUS byłoby zbawienne dla tych podmiotów. Ktoś inny utrzymuje, że i tak zapłacimy za to wszyscy, bo publiczny płatnik będzie zmuszony do zwiększenia składek. Niektórzy wyznają przekonanie, że pracodawca, skoro czerpie zysk z pracy ludzi, powinien też partycypować w sytuacjach, kiedy ta praca w sposób nagły nie może być świadczona. Ich oponenci widzą w tym zanikanie jasnych granic i rosnący rozdźwięk między rolą prywatnej inicjatywy a misją organów państwowych.
Zdarzają się głosy, że trzydzieści trzy dni to anachroniczny relikt, a przedsiębiorcy protestują jedynie zbyt słabo i w zbyt rozproszonej formie, by wstrząsnąć układem politycznym. Pojawiają się również postulaty, by skrócić okres opłacany przez pracodawcę do dwudziestu ośmiu dni, co i tak dla niektórych byłoby znacznym ulepszeniem. Ta koncepcja fascynuje swoją prostotą, lecz dla zwolenników obecnego stanu prawnego brzmi jak odsuwanie przedsiębiorcy od społecznej odpowiedzialności. Niekiedy w kontrze słyszy się teorię, że przecież ustawodawcy nigdy nie pragnęli zamęczyć firm, tylko znaleźć kompromis, w którym współpraca między sektorem publicznym a prywatnym wyda się bardziej harmonijna.
W opowieściach z kuluarów konferencji branżowych i medialnych debat występują także magiczne wizje przyszłości, w której ZUS działa z niespotykaną dotąd skutecznością i przyjazną empatią, skracając procedury do minimum, ułatwiając zarówno wypłaty, jak i kontrolę, a wszystko to w atmosferze powszechnej zgody i zaufania. Rozbrzmiewa wówczas outsiderski bon mot, że gdyby tak zestawić realny stan dzisiejszych instytucji z marzeniem o ich idealnej formie, to powstałaby najbardziej nieprawdopodobna baśń wszech czasów.
Niektórzy uczestnicy sporów przywołują argumentację ekonomistów, którzy zachęcają do zbadania wskaźników makroekonomicznych i indeksów konkurencyjności przedsiębiorstw. Ktoś inny przygląda się temu z perspektywy etyki społecznej i wzywa do postawienia człowieka – jego zdrowia i poczucia bezpieczeństwa – w centrum każdej decyzji. Nauka, w całym swoim hermeneutycznym bogactwie, niejednoznacznie ocenia te postulaty, starając się zachować wierność prawdzie, która jak w soczewce skupia ludzkie doświadczenia i teorie. Wszyscy brną przez zagadnienie splotu prywatnego i publicznego, niczym badacze podążający wąską ścieżką pomiędzy dużymi skałami i nierzadko napotykający ślepe zaułki.
Polemika nabiera szczególnych rumieńców, gdy pojawiają się wyobrażenia światów alternatywnych. Bywają entuzjaści wizji, w której od początku całe zwolnienie finansuje centralna instytucja, a pracodawca zyskuje tym samym przestrzeń do odważniejszych eksperymentów rynkowych i większych inwestycji w kapitał ludzki. Są też ludzie ostrzegający, że taka transformacja doprowadziłaby do rozrostu biurokracji i utraty prężności w reagowaniu na lokalne bolączki. Niekiedy rodzi się rozgoryczenie, że wciąż obracamy się w kręgu tych samych argumentów, napędzanych politycznymi zapowiedziami, które niczym chmura obietnic przesuwają się nad krajobrazem kolejnych kadencji.
Istnieją opinie o nieskazitelnej logice i argumenty pełne chaotycznej pasji. Każde z nich może rozbudzić odmienne emocje. Ktoś stawia tezę, że to wszystko jedynie kwestia prawniczej formuły, że zapis dotyczący liczby dni do zmiany, paragraf do nowelizacji, a życie toczy się dalej. Kto inny uważa, że jest w tym głębsza refleksja nad wspólnotowością, w której elastyczny rynek spotyka się z opieką społeczną. Zwolennicy większej ingerencji państwa wzywają do jedności i współpracy, a sympatycy liberalnego podejścia przypominają o niezbywalnym prawie przedsiębiorców do prowadzenia działalności gospodarczej bez nadmiernej ingerencji.
W tym wszystkim przewija się troska o tych, którzy rzeczywiście chorują i nie mogą świadczyć pracy. Pojawiają się przykłady tragicznych zdarzeń, w których osoba dotknięta poważnym schorzeniem martwi się o własne utrzymanie i boi się, że firma – targana kosztami – nie przedłuży jej umowy. Ktoś inny wskazuje na obawę, że system płacenia od pierwszego dnia przez ZUS wydłuży czas oczekiwania na świadczenie i w efekcie najbardziej poszkodowani będą ci, którzy już zmagają się z bólem i stresem. W gąszczu tych racji ktoś kolejny spogląda na dane z krajów, gdzie działa jeszcze inny wariant, i komentuje, że może to nie parametry wysokości składek czy długości okresu przesądzają o poczuciu bezpieczeństwa społecznego, tylko raczej ogólna kultura zaufania i wzajemnej odpowiedzialności.
Trudno o jednoznaczną receptę. Jedna osoba doceni krótszy okres płacony przez pracodawcę, inna zauważy, że tylko nieroztropna wiara w biurokratyczne procedury może prowadzić do niekończących się sporów o słuszność zwolnień. Gdzieś w tle rozbrzmiewa delikatny głos przypominający maksymę Marka Aureliusza, mówiącą o tym, że spokój ducha rodzi się w równowadze myśli. Podobno tę równowagę można wypracować i w takich debatach, choć zadanie to jest równie skomplikowane jak próba rozsupłania węzła, w którym splotły się polityka, ekonomia, prawo, psychologia i etyka. Wielu ekspertów pragnie, by rozważyć cały wachlarz czynników – od budżetu państwa, przez kondycję firm, aż po komfort pracownika – i by w końcu zdecydować czy warto zmienić model, a jeśli tak, to w jakim kierunku.
Nikt nie ma monopolu na posiadanie jedynie słusznej perspektywy, a wypracowanie złotego środka wciąż pozostaje otwarte. Jedni łagodzą napięcia, inni je zaostrzają i zapowiadają kolejne petycje, projekty nowelizacji czy głośne kampanie społeczne. Wiedza gromadzona w internecie i wynikająca z wielu badań naukowych sugeruje, że każde środowisko ma swoje racje, a każdy argument jest częścią większej układanki. Nauka w swojej hermeneutycznej dociekliwości szuka odpowiedzi, jednak nie przekreśla innych interpretacji, bo próbuje zachować czujność wobec ludzkich potrzeb i ograniczeń. Rzeczywistość dynamicznie się zmienia i to, co dziś wydaje się niemożliwe, jutro może okazać się całkiem realne.
Niektóre prognozy wskazują, że w świecie wysoce zinformatyzowanym i opartym na cyfrowej administracji doczekamy się szybszych wypłat, mocniejszych gwarancji bezpieczeństwa i płynnych systemów kontrolnych. Inne kreślą bardziej pesymistyczny obraz rosnącej biurokracji i przedłużających się procedur. Ktoś twierdzi, że docelowe rozwiązanie zogniskuje się nie wokół takiej czy innej długości okresu finansowanego przez pracodawcę, lecz wokół ogólnej reformy ubezpieczeń społecznych, zrywającej ze starymi schematami. Ktoś inny uważa, że ludzka natura zawsze będzie balansować między troską o dobro wspólne a skłonnością do walki o własne interesy i że dlatego każda reforma będzie miała dobre i złe strony.
W zgiełku całej tej różnorodności pojawia się subtelne pragnienie znalezienia języka, w którym wzajemne oskarżenia ustąpią miejsca twórczemu dialogowi i poszukiwaniu kompromisu. Przedsiębiorca marzy o stabilnym otoczeniu prawnym i równocześnie o wolności prowadzenia biznesu, państwo chce wypełniać misję socjalną, a pracownicy potrzebują pewności, że choroba nie stanie się dla nich zgubną pułapką. Każda strona wnosi swój kawałek tęsknoty za systemem idealnym, w którym lęk przed wypłatą zasiłku nie zamyka drogi do profesjonalnych, innowacyjnych działań w branży.
Zło pojawia się wtedy, gdy zapomina się o tym, że wszystko jest procesem wymagającym udziału i współdziałania, tak mówiła Hannah Arendt w kontekście społecznej aktywności człowieka. Być może właśnie w tej niejednoznaczności kryje się największa wartość sporu o trzydzieści trzy dni, czternaście dni i system wypłat chorobowych. Nadzieja budzi się w refleksji, że nawet jeśli poruszamy się w labiryncie wątpliwości i sporów, to jednak zachowujemy zdolność do wzajemnego słuchania i dzielenia się argumentami. Niekiedy wystarczy lekka zmiana perspektywy, by zrozumieć, że poza paragrafami i wskaźnikami czai się żywy człowiek, który potrzebuje zarówno wolności do działania, jak i wsparcia w trudnych momentach. Ktoś zapewnia, że przeniesienie całego ciężaru na ZUS od pierwszego dnia byłoby wyzwoleniem dla pracodawców. Ktoś inny przestrzega, że mocno skomplikowałoby to budżet i mogłoby wywołać lawinę dalszych obciążeń.
W tej atmosferze ścierania się odmiennych poglądów nie pojawia się jeden przywódca tłumu. Każda z opinii ma swoje głębokie uzasadnienie i każda daje się obronić przy odpowiednio dobranej metodologii. Pozostaje więc z życzliwością i drobnym uśmiechem stwierdzić, że ostateczny wybór drogi należy do nas wszystkich. Jest w tym wyzwanie i zarazem przywilej uczestnictwa w procesie współtworzenia reguł, które rzutują na poczucie bezpieczeństwa i rozwój gospodarczy. Ktoś poczuje falę oburzenia, stwierdzając, że niesprawiedliwe są ciężary spadające na mniejszych przedsiębiorców. Ktoś inny wyrazi nadzieję, że centralna instytucja jest w stanie wypełnić swoje zadania lepiej i sprawniej. Jeszcze ktoś zauważy, że niezależnie od przyjętego modelu zawsze znajdą się osoby próbujące system obejść, lecz również i tacy, którzy bez wsparcia socjalnego nie przetrwają. Różne ścieżki prowadzą do różnych rezultatów. Oto cały urok i cały ciężar tego zagadnienia.
Dyskusja, pełna kontrastujących ocen i wielowątkowych argumentów, nie jest jedynie abstrakcyjną gadaniną. Gdzieś w głębi tli się przekonanie, że w zależności od przyjętych rozwiązań uruchomimy alternatywną przyszłość, w której zyskają jedni, a stracą inni. Ktoś woli równoważenie interesów i stoi na straży uwspólnienia kosztów, ktoś inny oczekuje od pracodawcy wzięcia na siebie większej części odpowiedzialności, bo w zamian zyskuje coś równie cennego: stabilność zespołu i zaufanie ludzi. Brzmi to jak odwieczna opowieść o potrzebie równowagi, która niczym nić Ariadny pozwala nie zagubić się w labiryncie. Każdy wybór ma swój walor i swoją cenę, a zarazem zależy od wartości, które pragniemy chronić. Ktoś zagląda w przyszłość i widzi scyfryzowaną utopię, w której systematyczne dane medyczne błyskawicznie trafiają do ubezpieczyciela, a wszystkie świadczenia spływają na czas. Ktoś przypomina ostatnie problemy urzędów, gdzie najprostsza sprawa potrafi się ciągnąć miesiącami i uważa taką wizję za nierealny sen.
Tak właśnie toczy się ta opowieść. Ciepła, bo podszyta troską o ludzi i ich bezpieczeństwo, przyjazna, bo niegrożąca czytelnikowi ostrą dogmatyką, a jednak intensywna w tym, jak obnaża napięcie pomiędzy indywidualnym a publicznym interesem. Można odnieść wrażenie, że wszyscy uczestnicy tej debaty, niezależnie od kierunku, w którym zmierzają, pragną jakiegoś rodzaju harmonii. Nikt nie chce pogrążać się w zaciętej wrogości, choć walka na argumenty bywa barwna i przejmująca. W tym sensie cała ta rozciągająca się przed nami sceneria wydaje się potwierdzać, że poszukiwanie prawdy jest wspólnym udziałem i badaczy, i przedsiębiorców, i zwykłych zjadaczy chleba. Każdy na swój sposób zadaje pytania o słuszność, sprawiedliwość i efektywność, a odpowiedzi formują się wolno i nie zawsze w sposób, na jaki liczyliśmy.
Zdarzają się porywy entuzjazmu, gdy ktoś wierzy, że dzięki nadchodzącej zmianie prawo stanie się klarowniejsze, a codzienność bardziej znośna. Pojawia się też niepokój, bo rzadko coś zmienia się naprawdę głęboko i szybko. Ten stan zawieszenia intryguje, czasami zniechęca, a niekiedy prowokuje do głębszych refleksji nad rolą państwa i obowiązkiem jednostki w gospodarce. Istnieje szansa, że jeśli pojawi się silna koalicja wyłamująca się z dotychczasowych animozji, to debata przejdzie w inny wymiar, przestanie koncentrować się na cenniku dni, a zacznie dogłębniej analizować model relacji międzyludzkich w sferze pracy i wynagrodzeń. Ktoś wspomina, że niekiedy wystarczy impuls moralny, by przewartościować ugruntowane struktury prawne. Inna osoba mówi, że to złudne i woli zachować ostrożny pragmatyzm.
Każda wizja odsłania kawałek przyszłości, w której niektóre firmy rozwiną skrzydła, a inne upadną, jedne przepisy okażą się użyteczne, a inne skostnieją w przestarzałej formie. Każdy człowiek niesie własne doświadczenia i oczekiwania. Tekst, który mieni się barwami światłocienia, proponuje bogatą panoramę argumentów i zniuansowanych stanowisk, pozostawiając przestrzeń do osobistego namysłu. Stara się jednocześnie pozostać ciepły, ludzki i serdeczny, bo przecież rozmawiamy tu o losach człowieka, czasem zagubionego w procedurach, a czasem bezradnego w obliczu nieoczekiwanej choroby czy słabszego sezonu w biznesie. Ta wielość nici splata się w tkaninę, którą ktoś kiedyś nazwie spójnym systemem, a inny wciąż uzna za zbiór kompromisów wykuwanych w bólach i kontrowersjach.
Można odnieść wrażenie, że wysiłek włożony w refleksję nad tą sprawą już sam w sobie ma wymiar cenny, bo wytrąca nas z iluzji życia w oczywistościach i zmusza do wyjścia poza strefę komfortu. Współgra to z tym, że człowiek jest zdolny do ciągłego poszukiwania nowych odpowiedzi i że – jak to opisywała Hannah Arendt – zdolność do myślenia i komunikowania się o sprawach publicznych to życiodajny nerw wolności. Bez niego przemieniamy się w pasażerów bezwolnie dryfujących po oceanie reguł, które narzucono nam bez wglądu w ich genezę. W tym kontekście wielostronny dialog o trzydziestu trzech dniach, czternastu dniach i mechanizmach finansowania zwolnień lekarskich nie jawi się już jako jedynie sucha kwestia paragrafów, ale jako forma solidarnego zamyślenia nad ludzką kondycją i prawem do godnego życia w środowisku pracy. Dopiero z tej perspektywy widać, że każda decyzja niesie konsekwencje, choćby wydawała się jedynie drobną korektą w ustawie.
Być może kiedyś świat w pełni cyfrowy i dogłębnie zreformowany zaskoczy nas przejrzystością procedur i brakiem zbędnej biurokracji, co sprawi, że obecne dyskusje będą wspominane z rozrzewnieniem niczym spory o zasięgi świec w dawnych czasach. Być może, choć wcale nie musi tak być. Wiele zależy od energii społecznej, politycznej i gospodarczej, a także od ludzkiej wrażliwości na realne potrzeby bliźnich. Kto wie, czy w tym szumie debat i prawnych ekspertyz najważniejsza nie jest lekcja o tym, jak kształtować współistnienie prywatnej inicjatywy i publicznej troski, aby służyło ono wspólnemu dobru. Dla jednych kluczowe będą tu argumenty czysto finansowe, dla innych wymiar moralny, dla jeszcze innych praktyczna wygoda. Każda z tych perspektyw zasługuje na wysłuchanie, bo dopiero ich suma pozwala podejmować rozważniejsze decyzje.
Tak więc trwa piękna, choć momentami wymagająca uwagi opowieść o społecznej kooperacji, o nadziejach na bardziej przyjazny system i o lękach, że nic nie ulegnie zmianie. Wszystko splecione zostało w jedną tkaninę, w której misternie odbija się zarówno radość z ludzkiej kreatywności, jak i obawa przed zderzeniem z niemrawą biurokracją. Ta tkanina, utkane z wielu wątków spojrzenie na rolę pracodawcy, państwa i pracownika, zachęca do osobistego poszukiwania odpowiedzi i twórczego włączenia się w debatę. Kto ma prawo decydować o kształcie reguł i jak to robić, żeby nikogo nie pozostawić w poczuciu krzywdy. Z tej mozaiki wyłania się zachęta do wyjścia poza dotychczasowe granice myślenia, bo być może właśnie tam kryje się klucz do harmonii i spokoju, którego wszyscy w głębi duszy pragniemy.