Wprowadzenie
Artykuł analizuje teorię zmiany kulturowej Ronalda Ingleharta, która wyjaśnia transformację Zachodu po II wojnie światowej. Koncentruje się na przejściu od wartości materialistycznych (bezpieczeństwo ekonomiczne) do postmaterialistycznych (samorealizacja, wolność). Ta zmiana, napędzana dobrobytem, redefiniuje politykę i społeczeństwo. Zestawiamy tę koncepcję z innymi teoriami modernizacji i pokazujemy, jak wpływa ona na kluczowy zasób społeczny – zaufanie, analizując przy tym specyfikę polskiego doświadczenia.
Inglehart: mechanizm zmiany wartości
Teoria Ronalda Ingleharta opiera się na hipotezie niedostatku: wartości jednostki kształtują się w odpowiedzi na warunki z lat jej młodości. Pokolenia wychowane w biedzie i zagrożeniu cenią wartości materialistyczne, takie jak bezpieczeństwo ekonomiczne i fizyczne. Z kolei generacje dorastające w powojennym dobrobycie, gdzie przetrwanie jest oczywistością, przesuwają swoje priorytety w stronę wartości postmaterialistycznych. Cenią one wolność osobistą, samorealizację, jakość życia i ochronę środowiska.
Ta zmiana ma charakter międzypokoleniowy, a nie chwilowy. Wpływa ona na całą sferę publiczną: zmienia agendę polityczną, tworzy nowe linie podziału i promuje oddolne formy zaangażowania obywatelskiego.
Postmaterializm: polityczne i społeczne transformacje
Teoria Ingleharta psychologizuje wcześniejszą koncepcję Lipseta, który widział prostą zależność między bogactwem a demokracją. Inglehart pokazał, że to zmiana wartości jest kluczowym mechanizmem. Z kolei Samuel Huntington ostrzegał, że gwałtowna modernizacja i wzrost aspiracji mogą zdestabilizować system polityczny, jeśli instytucje nie będą w stanie ich wchłonąć. Współcześni kontynuatorzy myśli Ingleharta, Pippa Norris i Christian Welzel, wskazują na wartości emancypacyjne jako jądro postmaterializmu. Co ważne, dowodzą, że ich wzrost wywołuje reakcję obronną – konserwatywny backlash, który tłumaczy fale populizmu i polaryzację polityczną.
Zaufanie: kluczowy wymiar zmiany kulturowej
Zmiana wartości jest nierozerwalnie związana z zaufaniem społecznym. Rozróżniamy zaufanie partykularne (do „swoich”) i uogólnione (do obcych), kluczowe dla nowoczesnej gospodarki i demokracji. Jego poziom bada się za pomocą sondaży i wskaźników behawioralnych. Teoria Ingleharta sugeruje, że wartości postmaterialistyczne sprzyjają zaufaniu uogólnionemu, promując otwartość. Polska, z dziedzictwem PRL i szoku transformacji, jest przykładem powolnej odbudowy tego kapitału. Różnice w poziomie zaufania między krajami wynikają z jakości instytucji, nierówności i kultury politycznej. Zaufanie można budować poprzez bezstronne państwo, walkę z korupcją i edukację obywatelską.
Podsumowanie
Przejście od wartości materialistycznych do postmaterialistycznych to fundamentalny, lecz niejednokierunkowy proces. Jak pokazała ewolucja myśli od Ingleharta do Norris i Welzel, rodzi on zarówno dążenia do emancypacji, jak i konserwatywny opór. Kluczowym elementem tej transformacji jest zaufanie uogólnione – kapitał społeczny niezbędny do funkcjonowania nowoczesnych demokracji. Czy w świecie polaryzacji jego budowa jest możliwa? Ostatecznie to od jakości instytucji i kultury politycznej zależy, czy wybierzemy drogę budowania mostów, czy pozostaniemy w twierdzy partykularnych interesów.